Ηλικία	Κατανόηση του θανάτου	Πιθανές αντιδράσεις
3–6 ετών	Ο θάνατος γίνεται αντιληπτός ως προσωρινός και αναστρέψιμος. Μπορεί να βιώνεται ως εγκατάλειψη εξαιτίας ενεργειών και συμπεριφορών του ίδιου του παιδιού.	Ενοχή, παλινδρόμηση, θλίψη, βίαιη συμπεριφορά, άγχος, φόβος, διαταραχές ύπνου/διατροφής
7–11 ετών	Κατανοείται η μονιμότητα του θανάτου. Ο θάνατος βιώνεται ως απειλή και για το ίδιο το παιδί.	Φοβίες και άγχος, παλινδρόμηση, διαταραχές ύπνου/διατροφής, προβλήματα στο σχολείο, προκλητική συμπεριφορά
12–18 ετών	Πλήρης κατανόηση αφηρημένων εννοιών. Πλήρης αντίληψη του θανάτου.	Δυσκολία στην έκφραση συναισθημάτων, κοινωνική απόσυρση, θλίψη, κατάθλιψη, θυμός, επιθετικότητα, ακραίες συμπεριφορές, μαθησιακές δυσκολίες.

Τις στιγμές όπου τα παιδιά έρχονται αντιμέτωπα με τον πόνο της απώλειας ή της αρρώστιας, έχουν ανάγκη να εκφράσουν τις σκέψεις, τις απορίες και τα συναισθήματά τους και να νιώσουν ότι οι δικοί τους άνθρωποι τα καταλαβαίνουν και τα στηρίζουν. Κάθε παιδί όμως είναι ξεχωριστό και έχει ιδιαίτερες ανάγκες. Ορισμένοι μαθητές είναι σε θέση να μιλήσουν για τα συναισθήματά τους, άλλοι πάλι εκφράζουν την θλίψη τους μέσα από την συμπεριφορά και το παιχνίδι.

Έτσι, όταν η στήριξη που παρέχεται στο παιδί είναι κατάλληλη και προσαρμοσμένη στις εξατομικευμένες του ανάγκες, διευκολύνεται η φυσιολογική διεργασία του πένθους και ενισχύεται η εξέλιξη και η προσαρμογή του στις προκλήσεις που αντιμετωπίζει ή πρόκειται να αντιμετωπίσει στην ζωή του.

Πώς μπορώ να διαχειριστώ το πένθος στην τάξη;

Ως εκπαιδευτικός, διαδραματίζετε καθοριστικό ρόλο στην προώθηση ενός υποστηρικτικού περιβάλλοντος που βοηθά τους μαθητές που έχουν βιώσει μια απώλεια, να ξεπεράσουν αυτή τη δύσκολη περίοδο. Παρακάτω περιγράφονται μερικές χρήσιμες πρακτικές οδηγίες για την προσφορά συνεχούς υποστήριξης στην τάξη, την αποφυγή κοινών λαθών και τη διασφάλιση της αυτοφροντίδας για τους εκπαιδευτικούς.

Ενημερώστε την τάξη για την απώλεια: Ρωτήστε την οικογένεια του μαθητή και τον ίδιο τον μαθητή πώς επιθυμούν να διαχειριστεί το σχολείο την απώλεια. Σεβαστείτε την επιθυμία και τις ανάγκες τους. Αν το επιθυμούν, ενημερώστε την τάξη με ψυχραιμία και ενσυναίσθηση.

Συζητείστε για την απώλεια στην τάξη: Η συζήτηση για την απώλεια είναι προτιμότερο να γίνει μέσα σε μικρές ομάδες μαθητών, ώστε να μπορεί να δοθεί από τους εκπαιδευτικούς η απαραίτητη προσοχή στις επιμέρους ανάγκες των μαθητών και να απαντηθούν κατάλληλα οι ερωτήσεις τους.

Ενθαρρύνετε την υποστήριξη από τους συμμαθητές. Διευκολύνετε τις θετικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ συνομηλίκων για να μειώσετε την απομόνωση.

Συμμετοχή στα τελετουργικά: Η συμμετοχή στην κηδεία και σε άλλες μελλοντικές τελετουργίες μνήμης από τους μαθητές χρειάζεται να είναι προσωπική απόφαση του κάθε μαθητή, εφόσον έχει ενημερωθεί επαρκώς για το τι θα χρειαστεί να διαχειριστεί στην εκάστοτε συνθήκη.

Δώστε ιδιαίτερη προσοχή στους μαθητές που συνδέονταν με τον νεκρό, όπως φίλοι, συμμαθητές, άτομα που μοιράζονταν κοινά χαρακτηριστικά (π.χ. μια ασθένεια), άτομα με ιστορικό απώλειας, άτομα που είχαν προβληματικές σχέσεις με τον νεκρό.

Παροχή πόρων. Μοιραστείτε πληροφορίες σχετικά με ειδικούς ψυχικές υγείας, σχολικούς ψυχολόγους και κοινοτικά προγράμματα που μπορούν να προσφέρουν πρόσθετη υποστήριξη.

Προσφέρετε συνεπή υποστήριξη. Αν και η περίοδος μετά την απώλεια τραβάει συχνά την προσοχή, το πένθος είναι μια μακροχρόνια διαδικασία. Ελέγχετε τακτικά τον μαθητή με την πάροδο του χρόνου, κατανοώντας ότι ορόσημα όπως οι γιορτές ή οι επέτειοι μπορεί να πυροδοτήσουν συναισθήματα.

Δημιουργήστε ένα ασφαλές περιβάλλον: Οι μαθητές χρειάζονται ένα περιβάλλον στην τάξη όπου θα νιώθουν ότι τους υποστηρίζουν και τους κατανοούν. Ξεκινήστε αναγνωρίζοντας την απώλειά τους με ιδιωτικότητα και συμπόνοια. Χρησιμοποιήστε φράσεις όπως: «Λυπάμαι για την απώλεια που βιώνεις. Σε παρακαλώ, πες μου αν χρειαστείς κάτι».

Αποφύγετε δηλώσεις όπως:

• «Είναι κάπου καλύτερα τώρα».

• «Τουλάχιστον έζησε μια μακρά ζωή».

Αποφύγετε τη χρήση μεταφορικών εκφράσεων/ ευφημισμών όπως “έφυγε”, “ανέβηκε στον ουρανό”, «πήγε ταξίδι». Οι εκφράσεις αυτές μπορεί να μπερδέψουν τα παιδιά (ιδιαίτερα μικρής ηλικίας). Προτιμήστε εκφράσεις που περιγράφουν την πραγματικότητα.

Ελέγξτε τις προσδοκίες σας: Το πένθος είναι προσωπικό και μη γραμμικό. Μην περιμένετε από τους μαθητές να «προχωρήσουν» ή να τηρήσουν ένα συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα. Αφήστε τους να επεξεργαστούν το πένθος με τον δικό τους τρόπο και αποφύγετε να τους πιέζετε να μιλήσουν ή να συμμετάσχουν σε δραστηριότητες για τις οποίες δεν είναι έτοιμοι.

Να είστε ευέλικτοι: Αναγνωρίστε ότι το πένθος επηρεάζει τον κάθε μαθητή με διαφορετικό τρόπο. Παρέχετε διευκολύνσεις στην μαθησιακή διαδικασία, όπως:

• Παράταση των προθεσμιών.

• Τροποποιημένες εργασίες.

• Διαλείμματα κατά τη διάρκεια της ημέρας για την επεξεργασία των συναισθημάτων.

Επικοινωνήστε με ειλικρίνεια: Διατηρήστε ανοιχτές γραμμές επικοινωνίας με τον μαθητή και την οικογένειά του για να κατανοήσετε καλύτερα τις ανάγκες τους. Βεβαιωθείτε ότι γνωρίζουν πως μπορούν να σας προσεγγίσουν για υποστήριξη.

Παρακολουθήστε τις αλλαγές: Δώστε προσοχή σε σημάδια παρατεταμένης δυσφορίας τόσο στον μαθητή που βιώνει μια απώλεια, όσο και στους συμμαθητές του, όπως:

• Μείωση των ακαδημαϊκών επιδόσεων.

• Απόσυρση από τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις.

• Επίμονη θλίψη ή θυμός.

ΣΥΝΟΨΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΩΝ

ΑΠΟΦΥΓΕΤΕ ΤΗΝ ΣΙΩΠΗ	Μιλήστε ανοιχτά για τον θάνατο, ακόμα και για αυτοκτονία.
ΑΚΟΥΣΤΕ ΚΑΙ ΕΠΙΚΥΡΩΣΤΕ	Μην επιβάλλετε πεποιθήσεις, μην είστε επικριτικοί.
ΠΡΟΣΤΑΤΕΨΤΕ	Δείξτε ευαισθησία σε πολιτισμικές διαφορές, αποφύγετε νέο τραυματισμό.
ΣΥΝΔΕΘΕΙΤΕ	Ενθαρρύνετε τους μαθητές να μοιραστούν συναισθήματα.
ΛΕΙΤΟΥΡΓΗΣΤΕ ΩΣ ΠΡΟΤΥΠΟ	Δείξτε ότι η έκφραση συναισθημάτων είναι θεμιτή, μοιραστείτε κι εσείς τα συναισθήματά σας, παραμείνετε στην εργασία σας και φροντίστε να διατηρηθεί η σταθερότητα του πλαισίου.
ΔΙΔΑΞΤΕ	Χρησιμοποιήστε σαφείς λέξεις, αποφύγετε ευφημισμούς, εξηγήστε ότι ο θάνατος δεν είναι «μεταδοτικός».

Πότε χρειάζεται να ανησυχήσω;

Τα περισσότερα παιδιά και έφηβοι πενθούν βιώνοντας θλίψη, θυμό και φόβο, αλλά ταυτόχρονα μπορεί να είναι σε θέση να διασκεδάζουν και να συμμετέχουν σε δραστηριότητες. Αυτή είναι μια φυσιολογική αντίδραση στο πένθος. Υπάρχουν όμως συμπεριφορές που υποδηλώνουν επιπλοκές στη διαδικασία του πένθους και υποδεικνύουν την ανάγκη παραπομπής σε επαγγελματία ψυχικής υγείας:

• Παρατεταμένο πένθος: έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις, όπως παρατεταμένη θλίψη, θυμός, απόσυρση ή φόβος για αρκετούς μήνες.

• Επίμονη άρνηση του θανάτου με καθυστέρηση ή απουσία της διαδικασίας του πένθους

• Παρατεταμένο αίσθημα ενοχής ή ευθύνης για τον θάνατο

• Διαρκής αναφορά στις μνήμες που σχετίζονται με τον νεκρό

• Αυτοκτονικές σκέψεις, αναφορά σε αυτοκτονία, αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές

• Χρόνια σωματικά συμπτώματα που βιώνονται με δυσφορία και εξουθένωση, χωρίς οργανικά ευρήματα

• Σημαντικές και συνεχείς αλλαγές στις συνήθειες ύπνου ή διατροφής

• Ανησυχητικές αλλαγές στη συμπεριφορά

• Προοδευτική απομόνωση και έλλειψη ενδιαφέροντος για οποιαδήποτε δραστηριότητα

• Χρήση αλκοόλ ή/και ναρκωτικών

• Υπερβολική ταύτιση με τον νεκρό και μίμηση συμπεριφορών που μπορεί να θέσουν σε κίνδυνο την υγεία ή τη ζωή του

Ο παιδίατρος ή ο οικογενειακός γιατρός μπορεί να βοηθήσει σχετικά με τους αρχικούς προβληματισμούς και να παραπέμψει τον μαθητή σε εξειδικευμένους επαγγελματίες. Επίσης, εφόσον είναι εφικτό, θα βοηθούσε η συμβουλή από έναν επαγγελματία ψυχικής υγείας.

Το δημόσιο σύστημα παρέχει υπηρεσίες στο κοινό μέσω των Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας Παιδιών και Εφήβων και των Κέντρων Διεπιστημονικής Αξιολόγησης, Συμβουλευτικής και Υποστήριξης (ΚΕ.Δ.Α.Σ.Υ.).

Εάν τα συμπτώματα του πένθους ενός μαθητή σας είναι πολύ έντονα, ίσως αποτελούν ένδειξη πιθανής Καταθλιπτικής Διαταραχής.

Πού μπορώ να βρω περισσότερες πληροφορίες;

Εάν θέλετε να μάθετε περισσότερες πληροφορίες για τις πιο κοντινές διαθέσιμες υπηρεσίες του εκπαιδευτικού συστήματος και του συστήματος δημόσιας υγείας για την παροχή βοήθειας στα παιδιά και τους εφήβους σε όλη τη χώρα, επισκεφθείτε την ιστοσελίδα μας Χαρτογράφηση Υπηρεσιών εδώ.