Εκφοβισμός στα σχολεία: Ένας σύντομος Οδηγός

Το μπούλινγκ, όπως αλλιώς ονομάζεται ο σχολικός εκφοβισμός, αποτελεί ένα σύγχρονο κοινωνικό πρόβλημα, με σοβαρές μακροπρόθεσμες επιπτώσεις τόσο στα παιδιά- θύματα, όσο και στα παιδιά- θύτες. Με αφορμή την 6η Μαρτίου, που έχει καθιερωθεί στην Ελλάδα ως Ημέρα Κατά του Σχολικού Εκφοβισμού, συγκεντρώσαμε τα βασικά σημεία που πρέπει να γνωρίζουμε για το φαινόμενο, σε έναν σύντομο Οδηγό.

«Είναι θεμελιώδες δικαίωμα για ένα παιδί να αισθάνεται ασφαλές στο σχολείο και να προστατεύεται από την καταπίεση και τον επαναλαμβανόμενο, σκόπιμο εξευτελισμό που συνεπάγεται ο εκφοβισμός. Κανένας μαθητής δεν θα πρέπει να τρομάζει να πάει στο σχολείο από φόβο μήπως παρενοχληθεί ή υποτιμηθεί και κανένας γονέας δεν θα πρέπει να ανησυχεί μήπως τέτοια πράγματα συμβούν στο παιδί του!»

Η παραπάνω δήλωση ανήκει στον σημαντικό σουηδονορβηγό ψυχολόγο, Νταν Όλβεους (1931-2020), ο οποίος στη δεκαετία του ’70 διεξήγαγε συστηματική έρευνα για τον εκφοβισμό ανάμεσα στα παιδιά, πάνω στην οποία τέθηκαν οι βάσεις για την ανάπτυξη της αντίληψης που έχουμε σήμερα για το μπούλινγκ καθώς και για την πρόληψή του.

Με αφορμή την ημέρα ευαισθητοποίησης, η Δρ Αναστασία Κουμούλα, Ψυχίατρος Παιδιών και Εφήβων και Διευθύντρια της Πρωτοβουλίας, κάνει μια ανασκόπηση στις βασικές πτυχές του ζητήματος.

Πώς φτάνουμε από την φιλία στο μπούλινγκ;

Ο ρόλος των συνομηλίκων στην κοινωνική και τη συναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών και των εφήβων είναι πολύ σημαντικός. Οι σχέσεις με τους συνομηλίκους παρέχουν ένα μοναδικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο τα παιδιά και οι έφηβοι μαθαίνουν πολλές δεξιότητες, όπως τη συνεργασία και την ενσυναίσθηση. Η επιρροή των συνομηλίκων ξεκινά από πολύ μικρή ηλικία και τείνει να αυξάνεται σταδιακά μέχρι την εφηβεία. Καθώς τα παιδιά και οι έφηβοι αρχίζουν να ανεξαρτητοποιούνται από τους γονείς τους και να καταλαβαίνουν τον εαυτό τους, οι συνομήλικοι ανάγονται σε σημαντική πηγή κοινωνικής και συναισθηματικής υποστήριξης, και αποκτούν βασικό ρόλο στην ανάπτυξη της αίσθησης του «ανήκειν». Είναι φυσικό, υγιές και σημαντικό για τα παιδιά και τους εφήβους να έχουν φίλους και να στηρίζονται σε αυτούς καθώς μεγαλώνουν. Παρ’ όλα αυτά, όπως οι θετικές σχέσεις με τους συνομηλίκους μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη και την ευημερία των παιδιών και των εφήβων, έτσι και οι συγκρούσεις και οι αρνητικές σχέσεις μεταξύ τους μπορούν να αποτελέσουν σημαντική πηγή δυσφορίας.

Πότε τα συνηθισμένα πειράγματα γίνονται εκφοβισμός;

Οι άνθρωποι τείνουν να συνειδητοποιούν ότι οι επώδυνες ή ενοχλητικές κοινωνικές εμπειρίες είναι μέρος της διαδικασίας της ανάπτυξης και ότι όλοι σχεδόν έχουν αποτελέσει στόχο για πειράγματα τουλάχιστον μία φορά στη ζωή. Το να μάθουν πώς να αποφεύγουν τις αρνητικές κοινωνικές συναναστροφές και να αντιμετωπίζουν την επιθετική συμπεριφορά των εκφοβιστών είναι μια σημαντική δεξιότητα που χρειάζεται να κατακτήσουν τα παιδιά και οι έφηβοι. Ο εκφοβισμός στην παιδική και την εφηβική ηλικία, τόσο για εκείνους που τον υφίστανται όσο και για εκείνους που τον ασκούν, δεν θα πρέπει να παραβλέπεται, καθώς μπορεί να έχει μακροχρόνιες αρνητικές συναισθηματικές επιπτώσεις. Τα πειράγματα και η επιθετική συμπεριφορά προς τους συνομηλίκους γίνονται εκφοβισμός όταν:

• Υπάρχει διαφορά ισχύος. Ο εκφοβισμός ασκείται από κάποιον που βρίσκεται σε θέση ισχύος (π.χ., τον πιο δυνατό σωματικά, τον πιο δημοφιλή, τον πιο εύρωστο οικονομικά, κ.λπ.) και κατευθύνεται προς κάποιον που θεωρείται λιγότερο ισχυρός.
• Υπάρχει πρόθεση πρόκλησης βλάβης. Ο εκφοβισμός μπορεί να πάρει τη μορφή σωματικής ή λεκτικής επίθεσης, η οποία χαρακτηρίζεται από απειλές, διάδοση φημών ή ηθελημένο αποκλεισμό ενός ατόμου από μια ομάδα.
• Είναι επαναλαμβανόμενος. Ο εκφοβισμός ακολουθεί ένα συνεχές επαναλαμβανόμενο μοτίβο εχθρικών ή επιθετικών ενεργειών, οι οποίες κατευθύνονται προς το παιδί που αποτελεί τον στόχο.
• Πράγματι προκαλεί βλάβη. Τα πειράγματα ή η επιθετική συμπεριφορά γίνονται εκφοβισμός όταν βλάπτουν την ευημερία ή τις καθημερινές δραστηριότητες του παιδιού που αποτελεί τον στόχο.

Οι έρευνες έχουν δείξει ότι ο εκφοβισμός προκαλείται από ψυχολογικές ανεπάρκειες, οι οποίες με τη σειρά τους πυροδοτούνται από την έκθεση στην επιθετικότητα και τις συγκρούσεις (π.χ. στην οικογένεια και το σχολείο). Τα παιδιά αυτά μπορεί να βιώνουν δύσκολες και συγκρουσιακές σχέσεις στην οικογένεια, όπου η λεκτική και σωματική επιθετικότητα είναι ο κύριος τρόπος επίλυσης των διαφορών, και έχουν πλημμελή φροντίδα και εποπτεία. Τα ίδια μπορεί να έχουν άγχος, κατάθλιψη, ψυχική δυσφορία, χαμηλή αυτοεκτίμηση και να προσπαθούν να αναπληρώσουν την έλλειψη προσοχής, δύναμης και αγάπης στη ζωή τους με την επιθετική συμπεριφορά, καθώς είναι η μόνη μαθημένη διαδικασία επίλυσης προβλημάτων.

Τα μικρότερα παιδιά μπορεί να έχουν φτωχές κοινωνικές δεξιότητες, να δυσκολεύονται να πλησιάσουν τα άλλα παιδιά και να χρησιμοποιούν τον εκφοβισμό ως έναν δυσπροσαρμοστικό τρόπο αλληλεπίδρασης με τους συνομηλίκους τους.

Από την άλλη μεριά, υπάρχουν και οι έφηβοι με κοινωνικές δεξιότητες, δημοφιλία και υψηλή αυτοεκτίμηση που εκφοβίζουν άλλα παιδιά με σκοπό την κατάκτηση ανώτερης κοινωνικής θέσης, την καταξίωση και την κυριαρχία μεταξύ των συνομηλίκων.

Εδώ, παραθέτουμε μερικά χαρακτηριστικά του παιδιού -θύτη:

• Θέλει να ταιριάξει με μια ομάδα φίλων, οι οποίοι ενοχλούν έναν συμμαθητή τους.
• Δέχεται ο ίδιος εκφοβισμό στο σπίτι ή στο σχολείο.
• Αναζητά την προσοχή των εκπαιδευτικών, των γονέων ή των συμμαθητών του, χρησιμοποιώντας αυτή τη δυσπροσαρμοστική συμπεριφορά, ώστε να νιώσει σημαντικός.
• Έχει την τάση να αντιλαμβάνεται τους συνομηλίκους του ως εχθρικούς, ακόμα και όταν δεν είναι.
• Δεν καταλαβαίνει πραγματικά πώς μπορεί η συμπεριφορά του να κάνει το θύμα να νιώσει (ειδικά τα μικρότερα παιδιά). Κάποια παιδιά ξεκινούν από το να κάνουν πλάκα σε συνομηλίκους, χωρίς να συνειδητοποιούν τη βλάβη που τους προξενούν.

Το προφίλ του θύματος

Οποιοδήποτε παιδί μπορεί να γίνει θύμα εκφοβιστικής συμπεριφοράς.

Πολλές φορές, τα θύματα είναι άτομα ευάλωτα ή διαφορετικά ως προς μια διάσταση που έχει σημασία για τους ανηλίκους, μπορεί να έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, να είναι κοινωνικά αδέξια ή απομονωμένα, να ανήκουν σε μειονότητες ή να έχουν θέματα σεξουαλικής ταυτότητας ή ταυτότητας φύλου.

Από την άλλη μεριά, έρευνες έχουν δείξει ότι θύματα μπορεί να είναι ταλαντούχα ή χαρισματικά παιδιά, και σε αυτές τις περιπτώσεις, η ζήλεια και ο φθόνος μπορεί να καθοδηγεί τους εκφοβιστές, διότι θεωρούν ότι δεν ταιριάζουν στα κοινωνικά τους πρότυπα, δεν κατανοούν τα ενδιαφέροντά τους και τα οδηγούν σε κοινωνική απομόνωση.

Ο ρόλος της οικογένειας

Οι γονείς θα πρέπει να έχουν ανοιχτή επικοινωνία με τα παιδιά, να κατανοούν τις δυσκολίες και τα συναισθήματά τους

Να παρακολουθούν τις διαδικτυακές δραστηριότητες των παιδιών τους, διότι η έκθεση σε βίαιο περιεχόμενο ή η έκθεση σε διαδικτυακό εκφοβισμό μπορεί να συμβάλλουν στην επιθετική συμπεριφορά

Να συμμετέχουν ενεργά στις σχολικές δραστηριότητες και να έχουν στενή συνεργασία με τους εκπαιδευτικούς

Να αναζητούν τη βοήθεια ειδικού ψυχικής υγείας, αρχικά μέσα στο σχολείο (σχολικό ψυχολόγο, κοινωνικό λειτουργό)

Το σχολείο μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο, όταν:

Υπάρχουν ισχυροί κανόνες για τη μη χρήση βίας

Καλλιεργείται θετικό κλίμα, και τα παιδιά αισθάνονται ασφάλεια και προστασία.

Οι μαθητές αισθάνονται άνετα να εκφράζουν ανησυχίες και να ζητούν βοήθεια

Το σχολικό προσωπικό παρατηρεί και παρακολουθεί τα περιστατικά

Το σχολικό προσωπικό αναγνωρίζει έγκαιρα τα προειδοποιητικά σήματα και τα αναφέρει στους αρμόδιους (διευθυντή, ψυχολόγο, κοινωνικό λειτουργό)

Ενδείξεις που υποδεικνύουν ότι ένας μαθητής ίσως έχει πέσει θύμα εκφοβισμού ή κυβερνοεκφοβισμού:

• Ρούχα, βιβλία ή άλλα προσωπικά αντικείμενα του έχουν χαθεί, έχουν σκιστεί ή έχουν υποστεί φθορές ή βλάβες.
• Ανεξήγητα κοψίματα, μελανιές και γρατζουνιές στο σώμα.
• Λίγοι ή καθόλου φίλοι με τους οποίους κάνει παρέα ή ξαφνική απώλεια φίλων.
• Φόβος ή άρνηση να πάει στο σχολείο και να συμμετέχει σε σχολικές δραστηριότητες, ή το να βρίσκει και να σκαρφίζεται δικαιολογίες για να μην πάει.
• Συχνοί πονοκέφαλοι ή πόνοι στο στομάχι, το να νιώθει άρρωστος ή να προφασίζεται τον άρρωστο.
• Πτώση της σχολικής βαθμολογίας ή απώλεια ενδιαφέροντος για τη σχολική μελέτη.
• Εμφανής θλίψη, άγχος, μειωμένη αυτοεκτίμηση, ευερεθιστότητα ή καταθλιπτική διάθεση.
• Δυσκολία στον ύπνο ή συχνοί εφιάλτες.
• Αλλαγές στις διατροφικές συνήθειες και είτε απώλεια όρεξης είτε καταναγκαστικό φαγητό.
• Αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές, όπως το να κάνει φυγές από το σπίτι, να αυτοτραυματίζεται ή να μιλά για αυτοκτονία.

Ενδείξεις που υποδεικνύουν ότι ένας μαθητής ίσως ασκεί εκφοβισμό ή κυβερνοεκφοβισμό σε άλλους μαθητές:

• Το να εμπλέκεται σε σωματικούς ή λεκτικούς καβγάδες.
• Το να έχει φίλους που εκφοβίζουν άλλα παιδιά.
• Το να είναι εξαιρετικά επιθετικός.
• Το να τον στέλνουν συχνά στο γραφείο του διευθυντή ή να τον βάζουν συχνά τιμωρία.
• Το να έχει ανεξήγητα παραπάνω χρήματα ή καινούργια πράγματα.
• Το να ρίχνει το φταίξιμο για τις λανθασμένες πράξεις του στους άλλους.
• Το να είναι ανταγωνιστικός και ανησυχεί για τη φήμη ή τη δημοφιλία του.

Αν θέλετε να μάθετε περισσότερα για τον εκφοβισμό, και μάλιστα την ψηφιακή του μορφή, τον κυβερνοεκφοβισμό, καθώς και πληροφορίες για το τι μπορείτε να κάνετε για να βοηθήσετε ένα παιδί - θύμα εκφοβισμού θα βρείτε στην ιστοσελίδα μας:

Για εκπαιδευτικούς: https://camhi.gr/el/educators/ekfovismos/

Για γονείς: https://camhi.gr/el/caregivers/ekfovismos/

Για εφήβους: https://camhi.gr/el/adolescents/ekfovismos/